acivos e aceviños

Neste mes de decembro o acivo está en plena frutificación no noroeste ibérico, mostrando unha bela e colorida imaxe nos días invernais. En Galicia alternan formas con "r" e sen "r" para denominalo. No centro de Galicia a voz máis común é acivro (ás veces acivo), mentres que no occidente e no oriente é máis frecuente acevro (ás veces acevo). Nas montañas orientais aparece tamén a forma xardón, que no Bierzo se aplica tamén ás aciñeiras pequenas (de xeito semellante á voz sardão de Trás-Os-Montes).

Nunhas poucas terras galegas veciñas con Portugal úsase a denominación aceviño, similar ao port. azevinho (que chegou até Canarias para designar as especies macaronésicas).

 Indo máis para o norte, na Limia, esta voz afín á portuguesa múdase para enceviño (encebiño na toponimia). Nótese que a Real Academia Galega recomenda escribir todas estas voces con "v", ao proceder do latín aquifolium, aínda que foi común o uso con "b" en todas elas.

Na lingua escrita galega foron usadas tanto acivro, como acevo,  acivo e aceviño, sendo acivro máis frecuente, estando ademais máis estendido popularmente en Galicia

Nomes prerromanos, escritos baixo Roma

OILAM TREBOPALA
INDI PORCOM LAEBO
COMAIAM ICONA LOIM
INNA OILAM USSEAM
TREBARUNE INDI TAUROM IFADEM [...]
REVE TRE[...]

Inscrición do Cabeço das Fraguas escrita en lusitano, idioma de orixe indoeuropea, emparentado moi probablemente con algunha lingua prerromana dos pobos galaicos. Excepto nomes de persoas e divindades creo que non se coñecen inscricións prerromanas completas, de tal extensión, en Galicia. O texto está escrito en alfabeto latino durante a ocupación romana.  Recoñecedes algún nome de animal?

Testemuños de ossos portugueses

Fosilizados na toponimia, aparecen algúns ossos en Portugal, que penso que son plantígrados. Na Peneda-Gerês, en Vila Real e en Bragança aparece a forma Osso como parte de elementos xeográficos (Couto do Osso, Rio dos Ossos, Ribeira do Osso, Outeiro do Osso, Vale de Ossos), todos eles en territorios ursinos históricos. 

No sur, na zona de Castelo Branco e a Guarda (Beira Baixa e Beira Interior), onde tamén hai alvarizas (construcións para protexer o mel dos colmeares) hai varios Vale dos Ursos, ainda que tamén vemos un Muro dos Ossos. En Galicia polo contrario só vexo na toponimia osos e osas, non ursos. Aparecen osos como parte de nomes de campos, fontes, penas e outros elementos en Viveiro, A Pastoriza,  Pedrafita e Lubián, entre outros concellos. Tamén hai algún topónimo con oso no Morrazo, pero habería que ver realmente cal sería a súa orixe. Topónimos con urso tamén os hai na Madeira onde nunca viviu este animal, e poden estar motivados por exemplo en formas de rochas

Tamén hai outro grupo de topónimos con osso na zona centro de Portugal, en redor de Lisboa, que penso merecerían unha análise máis pormenorizada

http://toponimia.xunta.es/Buscador
http://www.igeoe.pt/igeoesig/

osos e ursos

Oso ou urso? Cal destas formas sería galega correcta? Ben, se imos buscar ao dicionario da Real Academia Galega a voz urso este é o resultado: "este termo non se encontra no dicionario". Ora ben isto non significa que urso non poida ser considerada palabra galega.  Ou polo menos con "certo carácter galego". Digo isto porque nas enquisas do Atlas Linguístico Galego (en prep.) aparece urso na Baixa Limia e nalgún punto do sur de Pontevedra. 

Urso veu do portugués por vía popular? ou xa se produciu esa relatinización no galego medieval? A situación dos rexistros de urso, non lonxe de Portugal ou en zonas con emigracion histórica a terras lusas puidera ser indicativa da primeira hipótese. Descoñezo ademais a existencia de ursos medievais en textos galegos antigos, atopándose só ossos, ossas e ussas no Dicionario de dicionarios do galego medieval,  formas que perviven na toponimia portuguesa.

 No texto sobre a distribución histórica do oso en Portugal de Francisco Álvares e José Domingues
(www.altotejo.org/acafa/docsn3/O_Urso_em_Portugal.pdf)  móstranse os indicios de presenza da especie e dita pervivencia nos nomes de lugar. Suxerentemente urso parece máis común no sur do país veciño e as citas de osso plausibles de pertencer a ursos son case fronteirizas ou norteñas en boa parte. Sería precisa, en calquera caso, unha análise máis detallada (www.igeoe.pt/igeoesig/).

É necesario anotar que un elemento que debeu precipitar o establecemento do nome urso é a equivalencia, polo menos no portugués estándar europeo, das pronuncias de osso (óso) e osso (urso).

Na toponimia galega, no entanto, só atopamos oso e osa no oriente, nos últimos redutos históricos da especie.

Na literatura en lingua galega moderna urso é unha denominación ben documentada e usada con algunha frecuencia. Ora ben, a forma popular nas zonas actuais de distribución da especie en Galicia é oso, da que dificilmente se pode probar a orixe foránea: é a voz común co asturleonés tradicional e continuadora do osso medieval.

Voitres e abutres

Normalmente tendemos a pensar que a lingua culta reflecte as formas máis comúns do idioma, e que este se desagrega en variedades locais, pero o proceso é realmente o inverso. A partir de variedades locais selecciónase, por diferentes motivos, unha forma que se impón, por medio do sistema educativo ou a literatura ao resto do dominio lingüístico. O proceso de formación do estándar non foi igual en todas as linguas. Algunhas como o francés acolleron moito vocabulario latino ou creado a partir de palabras latinas (é dicir, non eran formas populares, pero hoxe foron popularizadas).

No galego, cada vez que reviso máis e máis nomes vexo que tamén houbo unha clara construción histórica, sen ter en conta estritamente os usos populares maioritarios. Isto é o normal e esperable, porque só recentemente se obtivo unha "fotografía· completa dos usos populares da lingua, e é, alén diso, o proceso normal nas linguas europeas máis difundidas.

En galego hai que acrecentar a influencia do castelán, co que o panorama se fai máis complexo. Porén todo é ben máis simple, se entendemos os procesos. Tomemos o nome voitre ou abutre. En galego medieval podemos atopar vóytor, voutre, vúytere, búitere.  Hoxe en día popularmente o maioritario é buitre (en zonas onde moito é muito, pode ser a forma xenuína), pero no resto buitre vén do castelán. En varios puntos da provincia de Lugo (montañas do Xistral, O Incio) parecen pervivir popularmente voitre, vóítera e vroite, mentres que no sur de Pontevedra, A Limia, Valdeorras e O Bierzo atópase butre no Atlas Lingüístico Galego, voz que por outro lado é semellante ao portugués abutre e idéntica ao castelán popular butre. Voutre é testemuñal, aparece nun só punto, dos cento e pico do Atlas.

Na literatura moderna, porén, domina abutre (datos do TILGA, Tesouro Informatizado da Lingua Galega, corrixido como avutre nesta fonte), tomando o exemplo do portugués estándar. Cabe dicir que no propio portugués unha das formas antigas é bruite, rexistrada na Peneda-Xurés. A Real Academia Galega rescatou recentemente o nome voitre e o elevou a nome estándar proposto. Complicado? eu creo que non. Que forma lle gusta máis ao lector voitre ou abutre?

Lavandeiras e cabaliños do demos

Un interesante artigo, da autoría do filólogo Xosé Afonso Álvarez, compara as denominacións populares dos odonatos e da lavandeiras (Motacilla) en Galicia e Portugal. Podes ver aquí o resultado

http://www.geolinguistica.org/artigos/cilpr26/

 Os mapas están resumidos (as palabras indican as conexións semánticas, de significado, por exemplo, con ollo está conectada a denominación tira-olho, xeral a nivel popular en Portugal).

pardelas e furabuchos

O nome galegoportugués pardela, transferido tamén ao castelán culto e popular, ten unha ampla distribución como vernáculo en Galicia. O nome furabucho é menos coñecido,  citándose en Caión, Camariñas, Laxe, Noia, Portosín, Muros e Ézaro, polo menos [1]. Tamén é utilizado na lingua estándar de Portugal e Brasil, baixo a forma fura-buxo e fura-bucho. Non dispomos de datos concretos sobre a identificación das diferentes especies no galego popular, pero nas listas técnicas furabuchos foi iniciamente reservado para Puffinus mauretanicus e especies similares. En Portugal fura-bucho úsase para P. mauretanicus, P. puffinus e yelkouan, sendo o modelo que nos parece recomendable para o galego común. En Brasil fura-buxo ou fura-bucho aplícase a Pterodroma, Puffinus e outras aves mariñas afíns, pero outros nomes parecen ter maior uso estándar  recente, por exemplo bobo para Puffinus. Como conclusión, e de acordo coa tradición recente en galego consideramos pardela como a voz xeral, e furabuchos a forma particular para Puffinus puffinus, Puffinus mauretanicus e Puffinus yelkouan.  

Coñecemos os seguintes nomes populares para as pardelas en Galicia, da obra de M. C. Ríos Panisse:curricacho, curuxó, pardela, furabocho, furabochos, furabuchos, sanmartín (nome de morfoloxía castelá), taralou e torolou. Creo que curoxó, taralou e curricacho poden ser  onomatopeicos, polo menos de Puffinus gravis.

Francisco Bernis citou tamén popularmente en Galicia pichoneta para Puffinus mauretanicus/puffinus e nós rexistramos tamén martina (nome con certeza de orixe vasca en galego, pois é forma usada en certos portos guipuscoanos, á vez que o sufixo -ina delata a orixe externa).

Porén, hai escasos datos sobre adscricións específicas. Agradecemos pois comentarios sobre nomes, lugares e especies. A foto correspóndense cunha pardela cincenta (Calonectris diomedea) fotografada arredor das illas Baleares.

---

[1] Ríos Panisse, M. del C. (1983). Nomenclatura de la fauna y flora marítimas de Galicia.II. Mamíferos, aves y algas. Verba, Anexo 19.