Lanius

O xénero Lanius é un grupo de aves asociadas en Europa aos agropastorais extensivos. Son pequenos predadores que se alimentan sobre todo de invertebrados. O mosaico agrícola e pastoral tradicional nun clima de afinidades norteñas , mediterráneas ou continentais(dependendo das especies) é o seu medio ideal.

En Galicia coñezo dúas denominacións populares básicas para o xénero , unha é picanzo, da área da Gudiña (SE de Galicia) e outra cascarrollo/cazcarrollo da comarca do Val de Verín, coas variantes cascorro e cascarroño na Limia e Baltar, respectivamente. A primeira tivo máis fortuna literaria, ao ser a forma escollida polo portugués (picanço) e o galego estándar para denominar a especie. Picanzo, por outro lado, é voz ben coñecida na área dos antigos dialectos leoneses, desde Zamora ata a Extremadura española, e, por tanto, é tamén o nome usado no castelán falado hoxe en día nesas terras. Cascarrolho úsase tamén en Portugal, no P. N. Peneda-Gerês.

A etimoloxía destas palabras pode estar relacionada coa actividade predatoria (picar, picanzo) ou no caso de cascarrollo talvez coa coloración, pois as cascarrias son as pelotiñas de bosta que quedan adheridas ao corpo das vacas no seu transitar do campo á corte.

Alguén dos lectores coñece alguén outro nome vernáculo máis para os picanzos en terras galegas?

olmos, negrillos e umeiros

Pregúntame un amigo cal sería o nome máis apropiado para Ulmus, un xénero de árbores ribeiregas e campestres. No dicionario castelán-galego da RAG- F. Barrié de la Maza aparece olmo e umeiro como equivalente do castelán olmo. Na lingua popular galega, de acordo co Glosario de Voces Galegas de Hoxe (recompilado por C. García) son dous os nomes predominantes: un é olmo, outro negrillo. Esta última voz tén unha ampla difusión na provincia de Ourense e Sur de Lugo e aparece tamén nos dicionarios portugueses, ademais de usarse en textos técnicos, ao lado de ulmeiro. Negrillo debeu de ser excluído do dicionario galego pola súa orixe castelá, cun sufixo -illo característico desta lingua. Sobre umeiro, temos dúbidas máis que razoables sobre a súa correcta identificación no dicionario da RAG, e a súa inclusión podería ser resultado da asociación co portugués ulmeiro. Umeiro parece denominar, de acordo con información dialectal diversa, ao amieiro Alnus glutinosa, no Bierzo, Valdeorras e no galego asturiano.

Olmo, pois, parece ser a forma xeral máis recomendable de acordo cos criterios da RAG. Consultando o dicionario portugués da Porto Editora vén desta maneira ulmeiro: " árvore de grande porte (..) também conhecida por mosqueiro, negrilho, olmeiro, olmo, ulmo." Olmo sería, por tanto, un dos nomes derivados do latín Ulmus. Ulmeiro podería usarse se aceptamos a influencia do portugués estándar, pois parece que non é voz común en Galicia. Segundo os dicionarios galegos un lugar poboado de olmos sería unha olmeda, un olmedo ou un olmedal.

pegas marzas e gaios

Garrulus glandarius é o córvido que mellor representa os ecosistemas forestais galegos. Omnívoro, oportunista, esperto, gregario, ruidoso...o seu grasnar non nos pasará desapercibido en calquera bosque. É, por tanto, unha especie ben coñecida popularmente.

Gaio é un dos nomes máis difundidos na fala, especialmente no oriente e sur do país, tendo tamén uso literario. É voz patrimonial , derivada do nome propio latino Gaius...para facernos á idea, un tal "Pepe" da época. Gaio é, por outra parte, unha denominación común co portugués e tén a mesma orixe ca o fr. Geai e o ing. Jay.

No O, N e centro de Galicia, porén, son frecuentes as voces derivadas de pega: pega marxa, pega rebuldán e pega rebordá, mentres ca no SE é habitual pigarro. Nalgún lugar pega marxa deriva a pega mansa, pero de mansas non teñen nada....Na lingua escrita vése tamén moi frecuentemente a variante pega marza, que parece realización ceceante de pega marxa.

Marxa quere dicir "pinta" ou "mancha", por tanto, pega marxa é "unha pega con pintas", facendo referencia ás rechamantes plumas azuis e negras da ala. Andando polas fragas atoparemos algunhas destas belas plumas, cun pouco de sorte e algúns paseos.

cirrios e vencellos

Nos ceos das cidades e vilas de Galicia, especialmente entre maio e agosto é común escoitar o "srrríii srrríi" característico dos cirrios ou vencellos. Pasan moito tempo voando e só precisan as súas extremidades para pousarse en paredes verticais ou apoiar o seu corpo nos buratos onde crían. A súa silueta con finas alas curvadas e o seu voo en grupos ruidosos é un indicio inequívoco do verán. Nos textos galegos recentes había certa tradición de chamalos vencellos. Este nome debe de ser o máis común popularmente en Galicia (ás veces como vencexo). Porén, a RAG considera que estas voces son de orixe castelá, e dá preferencia a outros vernáculos, como a voz cirrio, de clara motivación onomatopeica.

A forma popular máis difundida, despois de vencello, é probablemente cirrio: óese na comarca do Ribeiro, en Rubiá, Becerreá e no Bierzo galegófono, polo menos. En ocasións aparecen variantes como irrio ou birrio, cirnio e guizguirrio (Xurés) e zilro (no veciño P. N. Peneda-Gerês). Na Limia coñécense tamén aos cirrios como xirotos e birlos. Estes nomes tomeinos maiormente da obra "Diccionario de diccionarios", publicada polo ILG-F. Barrié de la Maza, onde aparecen outros, como andurón ou avión, sen localización xeográfica. Pedreiro parece ser tamén outro nome dos cirrios, lembrando unha profesión tradicional en Galicia.

fragas e fragas

Se a algún dos lectores se lle pregunta que é unha fraga en galego, con certeza a maior parte contestará "bosque mixto, conxunto de árbores diversas, especialmente caducifolias". Este é o significado predominante no galego actual, pero non debemos de esquecer que na Galiza oriental fraga denomina un "conxunto de penedos". Este significado parece ser o máis antigo en galego, de acordo cos etimoloxistas, e está relacionado con palabras comúns como fragoso "abondoso en penedos, quebras e desniveis pronunciados, polo que o paso é difícil".

A denominación do oriente é similar ao portugués actual fraga, que designa tamén un conxunto de rochas. No galego zamorano de Lubián, por exemplo, atopamos un topónimo como Fraga da Osa, que deberá ser, probablemente, un barranco onde habitaban estes plantígrados en tempos pasados e non un bosque.

Fraga, como bosque, é un uso característico das provincias de Lugo e Coruña, que pola maior importancia demográfica do occidente e a boa representación de escritores desa zona, pasou a ser unha forma do galego común.

abetouros con b

O abetouro, Botaurus stellaris, é unha especie de "garza" ou ardeida que frecuenta canaveirais das áreas húmidas. Na Galiza, na actualidade, é sobre todo unha especie que se observa en paso migratorio.

Para o coñecedor da outra lingua oficial galega, o español, resulta rechamante o feito de que en castelán avetoro é escrito con "v", e en galego, con "b". En galego o uso con "b" está testemuñado xa na Idade Media, coa forma betouro. Probablemente teña a súa orixe no francés medieval butor ou no latín desa época botaurus. A voz adaptada do francés, bitor, foi usada en castelán arredor do ano 1600, como indica F. Bernis no seu "Diccionario de Nombres Vernáculos de Aves" (Ed. Gredos). Posteriormente pasa a denominarse avetoro. Esta "a" inicial debeu influír na forma literaria galaicoportuguesa, e en portugués hoxe emprégase abetouro. En galego atopamos un precedente da forma actual abetouro en 1962, na "xeografía fito-zoolóxica" da Historia de Galicia, vol. I (Ed. Nós), impresa en Buenos Aires, e de autor Luís Iglesias. Non se trata, pois, por tanto dunha simple "copia" do uso portugués, senón dunha forma da tradición literaria medieval, con prolongación no sec. XX e nos nosos días.

Narcissus

Abril é o mes dos narcisos. Unha boa parte das especies galegas están en plena floración. Segundo o Catálogo da Flora Vascular Galega , de E. Nino, E. Losada e J. Castro, habería unhas 9 especies do xénero con presenza confirmada en Galiza.

O nome xeral para todas elas, é sen dúbida o latinismo narciso (como en portugués -narcisso- e castelán narciso). A súa orixe está nun personaxe mitolóxico, e de acordo co dicionario da RAE un narciso é un "hombre que cuida demasiado de su adorno y compostura, o se precia de galán y hermoso, como enamorado de sí mismo". A motivación do nome destas plantas está pois, na beleza das súas flores.

Existen, porén, algúns nomes de orixe popular. Vexamos algúns.

Motivado na cor dalgunhas das especies, coñécese no centro de Galicia, polo menos, a voz amarelle, que se podería empregar sobre todo para Narcissus bulbocodium, unha das especies máis comúns. Outro nome que recollemos da bibliografía é campaíña, que foi citado polo coñecido crego e botánico Padre Sarmiento e por varios dicionarios. Aos narcisos grandes, cultivados, tamén se lle chama Flor de S. Xosé, de aí que pase a denominar tamén o conxénere silvestre de gran tamaño Narcissus pseudonarcissus. Sobre afroixón, outro nome citado na bibliografía, non temos datos e descoñecemos se aínda hoxe é forma aplicada aos narcisos e concretamente ao narciso de Asturias Narcissus asturiensis, que se distribúe en Galiza sobre todo polo norte e zonas montañosas da Comunidade e que aparece na fotografía. Algún dos lectores tén algunha información sobre o uso popular de afroixón?